Beislisbúnaður: Hringamél og stangabeisli

Hringamél
Hringamél eru margvísleg að gerð og lögun. Velja þarf mélin með tilliti til þess hvað hesturinn er munnbreiður. Lengi var þeirri reglu fylgt að mélin ættu að rúmast vel í hendi fullorðins karlmanns. Ekki þarf að hugsa sig lengi um til að sjá að þessi regla stenst ekki. Menn eru mishandbreiðir og sama má segja um munnbreidd hesta. Kjaftgrannir hestar þurfa mél allt niður í 10 cm á milli hringa. Óvanalegt er að breiddin sé meiri en svo að 12,5 cm mél dugi ekki. Ef mélin eru of stutt liggja hringirnir of þétt að munnvikum og geta sært þau. Of löng mél auka hættu á tungubasli og sárum undan tönnum. Hæfilegt er að mélin séu allt að 1 cm lengri en breiddin á munninum en ekki meir.

Gildleiki mélanna skiptir einnig máli. Gild mél dreifa taumtakinu á stærri flöt í munni hestsins og eru þess vegna mýkri. Grönn mél eru skarpari og harðari og fara ekki eins vel með munninn. Þyngdin á mélunum þarf ekki að haldast í hendur við gildleikann því mörg gildari mél eru framleidd hol að innan. Hringirnir á mélunum eru betri stórir því þá er minni hætta á að þeir dragist upp í hestinn við tak á annan tauminn.

Þegar beisli er sett í fyrsta skipti upp í unghest er best að nota gild og létt hringamél. Munnurinn er mjúkur og viðkvæmur og harður beislisbúnaður getur valdið hestinum óþægindum. Sérstaklega er mikilvægt að nota mjúkan beislisbúnað við viðkvæma og skapmikla hesta. Óþægindi og meiðsli í munni valda því að folinn fer að taka á móti og verður jafnvel óþekkur. Alltaf verður að gefa gaum að munni hestsins og draga ályktanir af því sem maður sér og finnur. Undantekningar eru alltaf hugsanlegar.

Knapinn verður að gefa sér góðan tíma til að kenna hestinum að gefa eftir. Best er að ríða á feti, áfram og í hringi á báðar hendur og leggja þarf áherslu á að hesturinn gefi eftir í hnakkanum og hringi makkann við taumtak. Þegar knapinn hreyfir mélin uppi í hestinum á hann að bryðja þau og gefa eftir um leið. Þá er munnur hestsins votur og ef til vill freyðir hann svolítið. Hestur sem hreyfir ekki munninn á mélunum við taumtak gefur illa eftir og er ,frosinn" eins og það er gjarnan kallað. Við slíkan hest er best að nota mél sem hafa á miðjunni lausa hlekki eða annað álíka sem hangir niður á tunguna. Sjá mynd 35. Hesturinn fer að leika sér að þessu, bryður mélin og um leið eykst tilfinningin í munninum. Mikið japl getur haft þær afleiðingar að tungan hreyfist of mikið, hesturinn dregur hana upp og styttist þá í tungubasl. Þá þarf að skipta um mél í tíma.

Ef illa gengur með hringamél er oftast um að kenna hörðum og tilfinningalitlum höndum, háu taumhaldi og of miklum hraða áður en hesturinn hefur lært að gefa eftir. Þegar þannig stendur á er það einungis um sjálfsblekkingu að ræða ef notaður er harðari búnaður í stað þess fyrri. Laga þarf taumhöndina, lækka taumhaldið þannig að átakið komi meira þvert á munninn. Ríða þarf hægt þar til hesturinn fer rétt í beisli og þá má auka hraðann smám saman. Knapinn nær beinna og stöðugra sambandi við munn hestsins þegar riðið er við hringamél en við stangir. Flestir hestar gefa betur eftir til hliðanna þegar riðið er við hringamél. Eru þau sjálfsögð þegar reynt er að liðka upp taum og þá hlið sem hesturinn er stirður í og á erfitt með að beygja, einnig við slökunaræfingar.

Algengt er að menn telji betra að ráða við erfiða hesta með hörðu beisli. Þetta er ekki algilt. Skaphestur getur orðið reiður og grimmur þegar hann finnur þrýstinginn frá keðju stangarbeislis en hinn ljúfasti í skapi með mjúkt beisli.

Stangabeisli
Kjálkar stangaméla mynda vogarafl sem með hjálp keðjunnar auka átak taumtaksins. Aukning átaksins er mismikil eftir því hvað keðjan er strekkt og stangirnar langar. Óþarfi ætti að vera að taka það fram að mikla nákvæmni þarf við notkun þessa tækis svo vel fari og er það ekki við hæfi byrjenda.

Hinar hefðbundnu íslensku stangir eru skemmtilegur og sérstæður beislisbúnaður sem hvergi á sinn líka. Þær eru notaðar á töluvert annan hátt en stangir erlendis. Erlendar stangir eru ætlaðar fyrir stífa keðju og eru þær ekki settar við fyrr en hesturinn er að mestu fulltaminn og settur.

Hringamélin eru heppilegri í byrjun og á meðan hesturinn er að læra á beislið og ná hreyfingajafnvægi. Oft er gripið til íslensku stanganna þegar fara á að móta hestinn og setja. Þetta er engin algild regla og þarf hver og einn að finna út hvað hentar honum og hans hesti best.
Stangirnar eru yfirleitt notaðar með fremur léttri keðju. Þegar verið er að móta höfuðburð með stöngum er hestinum kennt að „elta keðjuna", eins og það er kallað. Keðjan er þá stillt þannig að hún snerti hestinn lítillega þegar hann hringar makkann hæfilega. Stöng og taumur mynda þá beina línu upp í hönd knapans. Lítið sem ekkert átak er þá á keðjunni. Ef hesturinn er með óstöðugan höfuðburð og fer upp í gan byrjar keðjan strax að taka á, reyndar um leið og línan stöng-taumur brotnar. Þegar þetta gerist er nauðsynlegt að hægja ferðina eða stansa. Hesturinn er þá látinn gefa eftir í hnakkanum og finna hvar hann þarf að halda höfðinu til þess að þrýstingurinn frá keðunni minnki eða hverfi. Þannig lærir hann hvar best er að hafa höfuðið. Knapinn getur líka stjórnað átakinu með því að lækka eða hækka hendurnar. Hægt er að ríða við stífari keðju síðar ef þurfa þykir, en það sem máli skiptir er að kenna hestinum að gefa eftir í rétta átt. Í einstaka tilfellum fer hesturinn að gefa sig um of, eltir keðjuna of langt niður, fer með nefið bak við lóðlínu og lætur ekki að stjórn. Hesturinn er þá ekki lengur við taum og er þetta ekki síður slæmur galli en gan. Ef hestur byrjar að fara á bak við beislið skal strax skipta yfir í hringamél.

Taumhald á stöngum er oft nokkru hærra en á hringamélum og taumsambandið þarf að vera örlítið frjálsara. Ef hafður er stöðugur taumstuðningur og keðjan liggur alltaf með átaki á kjálkanum, er hætta á að hesturinn verði kaldur á tauma. Af þessum sökum er nauðsynlegt að gefa frjálsan tauminn af og til og létta þannig átakið. Yfirleitt er gott að skipta yfir í hringamél til hvíldar frá stöngunum.

Festing stanganna við mélin er þannig að þær geta hreyfst nánast í allar áttir. Þegar riðið er við frjálsan taum hreyfast stangirnar örlítið til og frá, þær hreyfa mélin uppi í hestinum og hann svarar með því að bryðja þau.

Stangirnar eru misjafnar að stærð og lögun. Það sem áður hefur verið sagt um mélin, hvað snertir lengd og gildleika, nær einnig til méla í stöngum. Eitt þýðingarmikið atriði er þó á annan veg. Hringamélin liggja alltaf eins í munni hestsins en staða mélanna í stöngum er breytileg. Frá því að stangirnar hanga niður við slakan taum og þar til þær vísa aftur, þegar tekið er í taum, breytist staða mélanna allt að 90°, en minna ef riðið er við stífa keðju.

Kjaftmél eru þannig að armar þeirra eru jafnlangir á einn veg en mislangir á annan. Er þetta vegna liðarins í miðjunni og sést þetta vel ef mél er lagt saman á tvo vegu með 90° horni á milli þeirra. Armar mélanna í stöngum verða að vera jafnir á þá hliðina sem leggst að munninum þegar tekið er í taum, en minna máli skiptir þó armarnir séu misjafnir þegar stöngin hangir niður. Þeir stangasmiðir sem smíða sín mél sjálfir gæta sín jafnan á þessu. Þeir sem notast við mél úr hringamélum, óbreytt, lenda í vandræðum. Þá eru mélin rétt upp í hestinum þegar stöngin hangir niður en um leið og tekið er í tauminn snýst mélið og verður skakkt í átaksátt. Þetta gerir það að verkum að hesturinn tekur misjafnt á stöngunum og skekkir sig. Þetta er kannski það sem skiptir mestu máli að athuga við val á stöngum.

Allir liðir þurfa að vera þjálir og gæta þarf þess að fjarlægja brúnir sem myndast við slit. Keðjan þarf að grípa í keðjufarið neðst á kjálkanum fram við hökuna. Þar er kjálkinn samvaxinn og keðjan getur lagst jafnt að alls staðar. Ef keðjan grípur ofar, þar sem beinið er tvískipt, er hætta á keðjusæri vegna þess að allt átakið lendir á kjálkabörðunum en dreifist ekki jafnt. Til þess að keðjan grípi nógu neðarlega, þarf bilið frá mélum að keðju að vera sem minnst. Stangirnar þurfa að vera grannar efst og nægilegt pláss er nauðsynlegt fyrir keðju og króka. Bestar eru keðjurnar sem eru með alla hlekki jafn stóra. Þær leggjast jafnar og gæta þarf að því að keðjunni sé snúið þannig að allir hlekkirnir leggist flatir saman. Best er að krókarnir séu stuttir og sem líkastir báðum megin.

                                                                                                 Björn Kristjánsson tók saman